Mô tả cây
Xoan là một cây to cao, có thể đạt tới 25-30m nhưng thông thường chỉ thấy 10-15m là người ta đã khai thác. Vỏ thân xù xì, nhiều chỗ lồi lõm, với nhiều vết khía dọc. Lá mọc cách 2-3 lần kép lông chim lẻ. Chiều dài toàn bộ lá có thể tới 60-100cm, chiều rộng toàn bộ lá 40-60cm. Lá cét dài 7-8cm, rộng 2-3cm. Cuống lá chét ngắn, mép khứa răng cưa nông, mặt dưới lá và cuống có lông hình khiên. Cụm hoa xim hai ngả, 4-5 lá đài, 4-5 cánh hoa màu tím nhạt, ống nhị màu tím. Bầu 4-5 lá noãn. Quả xoan kết quả vào tháng 3, chín vào tháng 12. Khi còn nhỏ non màu xanh, khi chín có màu vàng. Trong quả chứa một hạch màu nâu nhạt.
Ở các tỉnh vùng Tây Bắc (Sơn La, Lai Châu…) cây xoan mọc phổ biến là loài Melia toosendan Sieb, et Zucc, có quả to hơn, quả hạch có 6-8 ô.
Công dụng và liều dùng
1. Dùng hình thức thuốc bột
Bóc lấy vỏ xoan, cạo bỏ lớp vỏ nâu bên ngoài, chỉ lấy lớp vỏ lụa. Sao cho hơi vàng đỡ mùi hăng rồi tán nhỏ. Chia thành từng gói 0,07 đến 1g. Liều dùng như sau:
Trẻ từ 1 tuổi trở xuống: ngày uống từ 0,15 đến 0,20g.
Trẻ em 2 tuổi: ngày uống từ 0,20 đến 0,25g
Trẻ em 3 tuổi: ngày uống từ 0,25 đến 0,35g
Trẻ em 4 tuổi: ngày uống từ 0,35 đến 0,50g
Trẻ em 5 tuổi: ngày uống từ 0,70 đến 1g
Trẻ từ 10 tuổi trở xuống : ngày uống từ 1g đến 1,5g
Trẻ từ 15 tuổitrở xuống : ngày uống từ 1,50g đến 2g
Người lớn: ngày uống từ 2,00 đến 3g bột. Uống liền ba sáng vào sáng sớm lúc đói. Lấy chuối chấm bột cho dễ uống.
2. Dùng hình thức thuốc sắc
Vỏ lấy về cạo bỏ lớp vỏ nâu bên ngoài, thái nhỏ, phơi khô và sao cho bớt mùi hăng, sắc 4 nước, mỗi lần đun sôi và giữ sôi 1 giờ rưỡi đến 2 giờ. Cô các nước sắc lại cho có trọng lượng bằng vỏ ban đầu, ví dụ 1kg vỏ thì cô còn 1 lít. Sau đó thêm cùng 1 thể tích (1 lít) xi rô đơn. Trộn đều. Cho uống liều như sau:
1 đến 2 tuổi: uống 20ml tương ứng với 10g vỏ khô
3 đến 5 tuổi: uống 30ml tương ứng với 15g vỏ khô
6 đến 9 tuổi: uống 40ml tương ứng với 20g vỏ khô
16 đến 19 tuổi: uống 65ml tương ứng với 32,5g vỏ khô
19 tuổi trở lên: uống 75ml đến 80ml tương ứng với 37,5g đến 40g vỏ khô.
Uống vào lúc sáng sớm lúc đói. Nhịn ăn đến trưa thì ăn uống bình thường, chỉ uống một buổi sáng.
Từ năm 1973, Đỗ Tất Lợi và cộng sự đã chiết được hoạt chất của vỏ xoan và chế thành viên 0,01g đặt tên là viên Media dùng với liều 1-3 viên cho trẻ 1-4 tuổi, 4-6 viên cho trẻ từ 5-15 tuổi. Trên 15 tuổi dùng với liều 7-10 viên. Ngoài công dụng chữa giun, nhân dân còn dùng lá sắc diệt côn trùng: lá cây 4 kg, nước 10 lít. Phun lên những cây bị sâu bọ ăn hại. Còn để lá xoan vào chum đựng các loại hạt như hạt đậu để tránh mọt, hoặc nấu nước tắm cho súc vật để chữa ghẻ. Vỏ xoan là thuốc dùng có hiệu lực nhưng có độc nên phải cẩn thận khi sử dụng.
Đức Doãn (Theo Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam)