Đại tá, PGS, TS Nguyễn Bá Dương
Viện trưởng Viện Khoa học Xã hội Nhân văn Quân sự-Bộ Quốc phòng
(NTO) Chiến tranh thế giới lần thứ hai là một cuộc chiến tranh quy mô lớn chưa từng có trong lịch sử nhân loại, lan rộng khắp toàn cầu, Chiến tranh thế giới lần thứ hai kéo dài 6 năm, gây ra thảm họa vô cùng to lớn đối với nhân loại: Binh sĩ và dân thường đã chết trong Chiến tranh thế giới lần thứ hai là 100 triệu người. Trong đó, quân đội và nhân dân Liên Xô đã thương vong đến 60 triệu người. Tổn thất về vật chất của Liên Xô tính theo năm 1941 là 679 tỷ rúp. Mỹ và Anh là hai trong số những nước đồng minh chống phát-xít cũng bị thiệt hại nặng nề về người và của. Nước Đức phát-xít cũng gánh chịu thiệt hại lớn từ cuộc chiến do chính họ gây ra.
Chiến thắng vĩ đại của nhân dân Liên Xô và nhân dân các nước đồng minh chống chủ nghĩa phát-xít trong Chiến tranh thế giới lần thứ hai có ý nghĩa lịch sử vô cùng sâu sắc, ảnh hưởng rất lớn đến cục diện châu Âu và thế giới hiện đại. Có thể nhận thấy ý nghĩa lịch sử và thời đại của nó trên các điểm sau đây:
Thứ nhất, từ thảm họa của Chiến tranh thế giới lần thứ hai, loài người nói chung, nhân dân yêu chuộng hòa bình nói riêng càng có trách nhiệm to lớn đối với việc gìn giữ nền hòa bình thế giới. Vì vậy, việc phản đối chiến tranh, bảo vệ hòa bình là tiêu điểm của mọi vấn đề và hơn bao giờ hết, nó đã, đang và càng trở nên cấp bách đối với sự sống còn của các quốc gia, dân tộc; liên quan trực tiếp đến sinh mệnh của cả loài người; luôn được các quốc gia, dân tộc quan tâm, lo lắng; cùng nhau chia sẻ trách nhiệm.
Thứ hai, thắng lợi của Chiến tranh thế giới lần thứ hai, ở một mức độ nhất định, đã rửa sạch lớp bùn nhơ vẩn đục của chủ nghĩa phát-xít gây ra, làm cho nền dân chủ, nhân quyền thế giới có được bước phát triển mới; đồng thời, làm cho chế độ tư bản chủ nghĩa thoát ra được khủng hoảng kinh tế, chính trị, xã hội vốn đã lún sâu trong nửa đầu của thế kỷ XX.
Thứ ba, thắng lợi này đã phá vỡ tình trạng lấy châu Âu làm trung tâm trong mối quan hệ quốc tế đã được hình thành từ thời cận hiện đại. Sau khi địa vị trung tâm của châu Âu bị phá vỡ, sự thống trị của châu Âu biến mất, Liên Xô và Mỹ đã phát triển nhanh chóng, trở thành hai cường quốc trên thế giới, tạo thành tình thế hai cực đối lập nhau trong Chiến tranh lạnh.
Thứ tư, thắng lợi của Chiến tranh thế giới lần thứ hai đã dẫn đến cách mạng xã hội ở Việt Nam, Trung Quốc..., mở ra con đường giải phóng các dân tộc bị áp bức; tạo ra những nhân tố mới, điều kiện mới cả bên trong và bên ngoài có lợi cho phong trào độc lập dân tộc, tiến tới thành công sau thế chiến thứ hai. Tại các vùng châu Á, châu Phi, châu Mỹ La-tinh đã bùng lên những cơn bão táp cách mạng, đấu tranh để giải phóng dân tộc. Hệ thống thuộc địa của chủ nghĩa đế quốc bị lung lay, từng bước sụp đổ. Phong trào giải phóng dân tộc dâng cao đã trở thành lực lượng quan trọng và là đối trọng trong việc chống lại chủ nghĩa đế quốc và chủ nghĩa bá quyền, bảo vệ hòa bình thế giới. Nhân dân các nước châu Á, trong đó có Việt Nam đã xây dựng được chính quyền dân chủ nhân dân và bước lên con đường xã hội chủ nghĩa. Việt Nam, Trung Quốc và các nước xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu đã cùng Liên Xô hình thành một hệ thống mới-hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa trên thế giới.
Thứ năm, với thắng lợi của Chiến tranh thế giới lần thứ hai, Liên Xô không những đã cứu loài người thoát khỏi thảm họa bị diệt vong của chủ nghĩa phát-xít mà còn phát triển nhanh chóng, trở thành thành trì vững chắc của hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa. Việc Liên Xô trở thành một cường quốc quân sự, chính trị duy nhất ở châu Âu và châu Á cũng như uy tín quốc tế của Liên Xô được nâng cao chưa từng có sau Chiến tranh thế giới lần thứ hai và việc hàng loạt nước xã hội chủ nghĩa ra đời sau cuộc chiến tranh này đều là thành quả của thắng lợi trong chiến tranh chống chủ nghĩa phát-xít. Liên Xô đã thoát khỏi tình trạng bị chủ nghĩa tư bản bao vây; đồng thời, cùng các nước xã hội chủ nghĩa tạo thành một mặt trận xã hội chủ nghĩa chống chiến tranh, gìn giữ hòa bình to lớn trên thế giới.
Đối với nước ta, chiến thắng của nhân dân Liên Xô và các nước đồng minh chống chủ nghĩa phát-xít đã đem lại những điều kiện thuận lợi để nhân dân ta, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ kính yêu, làm nên Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công. Có thể khẳng định rằng, Cách mạng Tháng Tám của nhân dân ta là một trang chói lọi, vẻ vang trong lịch sử dân tộc, là bước ngoặt của cách mạng Việt Nam. Cách mạng Tháng Tám 1945 đã đập tan ách phát-xít Nhật trong 5 năm, đập tan ách thống trị của thực dân Pháp trong 87 năm, lật đổ chế độ phong kiến mấy nghìn năm; đưa dân tộc Việt Nam bước vào kỷ nguyên mới: Kỷ nguyên độc lập, tự do, nhân dân làm chủ đất nước, đi lên chủ nghĩa xã hội.