Nhưng đế quốc Mỹ đã thực hiện âm mưu chiếm đóng lâu dài miền Nam. Vì vậy, Cách mạng Việt Nam phải thực hiện đồng thời 2 nhiệm vụ chiến lược: Xây dựng CNXH ở miền Bắc và đấu tranh giải phóng miền Nam thống nhất đất nước.
Bác Hồ về thăm HSMN ở Hải Phòng.
Để thực hiện chiến lược con người, Bác Hồ và TW Đảng ta đã có chủ trương đưa con em cán bộ miền Nam ra miền Bắc để đào tạo, chuẩn bị một đội ngũ cán bộ phục vụ cho cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước và chấn hưng đất nước sau khi thống nhất. Đây là một chủ trương hết sức đúng đắn, vô cùng sáng suốt với tầm nhìn chiến lược về việc chuẩn bị lực lượng lâu dài cho cách mạng miền Nam trong kháng chiến cũng như sau khi thống nhất đất nước của Bác Hồ và Trung ương Đảng ta.
Trong hơn 20 năm, kể từ 1954 đến 1975, 28 trường học sinh miền Nam (HSMN) nội trú được thành lập với gần 4 vạn học sinh là con em đồng bào miền Nam thuộc nhiều dân tộc từ Bến Hải đến Cà Mau được học tập, rèn luyện trưởng thành từ những mái trường trên miền Bắc. Đó là chưa kể do chiến tranh ác liệt, một số HSMN không học tập trung trong các trường nội trú mà theo học các trường khác trên khắp các tỉnh, thành phố miền Bắc, nhưng vẫn hưởng chế độ HSMN.
Mô hình trường HSMN trên đất Bắc được đánh giá như một hiện tượng lịch sử đặc biệt về giáo dục. Trường HSMN là loại hình trường nội trú, đào tạo học sinh một cách toàn diện: đức, trí, thể, mỹ; thực hiện nguyên lý giáo dục: học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, lý luận gắn liền với thực tiễn nhằm đào tạo con người "vừa hồng, vừa chuyên" như Bác Hồ đã dạy.
Đặc biệt, các trường HSMN có đội ngũ cán bộ, giáo viên được tuyển chọn, có chuyên môn vững vàng, tâm huyết với nghề nghiệp, giàu lòng nhân ái, hết lòng vì học sinh thân yêu. Họ coi học sinh như con em của mình và coi việc chăm sóc, dạy bảo các em học sinh miền Nam là vinh dự, trách nhiệm và lương tâm đối với đồng bào miền Nam đang chiến đấu, hy sinh ngoài mặt trận để giành độc lập cho dân tộc, cho sự thống nhất Tổ quốc. Học sinh miền Nam coi nhà trường là mái ấm tình thương, thầy cô và những người phục vụ như cha mẹ, người thân trong gia đình; họ sống trong tình cảm chân thành, yêu thương, đùm bọc giữa thầy-trò và nhân dân miền Bắc.
HSMN coi việc học, rèn luyện là nhiệm vụ, trách nhiệm trước đồng bào của mình đang chiến đấu hy sinh ở quê hương để cho họ được học tập, rèn luyện. Chính vì vậy, HSMN giàu tình cảm, giàu lòng nhân ái, trọng tình bạn, đoàn kết, thực hiện kỷ luật nghiêm, gắn bó keo sơn và trung thành với Đảng, sẳn sàng đi bất cứ nơi đâu khi Tổ quốc cần. Những phẩm chất đó được hình thành từ mái trường, từ tình thương yêu của Đảng, Bác Hồ và đồng bào; là động lực giúp họ vượt qua mọi thử thách, học tập giỏi, rèn luyện tốt để xứng đáng với những tình cảm mà Đảng, Bác Hồ, nhân dân đã giành cho họ. Đúng như nhận định của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Minh Hiển trong bài diễn văn Kỷ niệm 50 năm thành lập trường HSMN trên đất Bắc: "Trường HSMN là cái nôi bồi dưỡng chủ nghĩa nhân văn cách mạng, tinh thần yêu nước, yêu CNXH; tình cảm gắn bó với Đảng và một lòng, một dạ bảo vệ Đảng; tinh thần đòan kết, thương yêu đồng chí, đồng nghiệp; tinh thần say mê học tập, cầu tiến bộ; đức hy sinh quên mình... "
Xuất phát từ tình cảm thiêng liêng đối với đồng bào miền Nam, hơn 20 năm kháng chiến chống Mỹ cứu nước, đồng bào miền Bắc đã nhường cơm, sẻ áo, đùm bọc, chắt chiu, nuôi dạy những người con của đồng bào miền Nam với khẩu hiệu : "tất cả vì miền Nam ruột thịt" như là một mệnh lệnh, lương tâm và trách nhiệm ! Tất cả những yếu tố đó đã tạo nên động lực mạnh mẽ thôi thúc HSMN học giỏi, rèn luyện tốt; tạo nên phẩm chất tốt đẹp trong mỗi người HSMN trước những khó khăn thách thức.
Sau khi tốt nghiệp phổ thông, phần lớn HSMN đã được tiếp tục đào tạo trong các trường đại học, cao đẳng, trung học chuyên nghiệp trong và ngoài nước. Một số theo tiếng gọi thiêng liêng của Tổ quốc "xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước" trở về miền Nam để trực tiếp chiến đấu giải phóng quê hương. Trong số đó, rất nhiều người đã trở thành Anh hùng lực lượng vũ trang, những nhà văn, nhà thơ, những nhà chính trị, kinh tế... góp phần cho sự nghiệp kháng chiến và kiến quốc. Và cũng rất nhiều anh chị đã anh dũng hy sinh trên chiến trường miền Nam.
Đặc biệt, sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng 30/4/1975, hầu hết HSMN đều trở về để xây dựng quê hương, tham gia trên mọi lĩnh vực công tác. Nhiều HSMN đã trở thành cán bộ lãnh đạo cao cấp, cán bộ nòng cốt trong các cơ quan Đảng, Chính quyền, Đoàn thể, các cơ sở khoa học, kinh tế- xã hội từ Trung ương đến địa phương.
Qua nhiều cuộc hội thảo kỷ niệm 50, 60 năm trường HSMN trên đất Bắc, đã rút ra những bài học kinh nghiệm. Đó là bài học về chiến lược đào tạo nguồn nhân lực và bồi dưỡng nhân tài phục vụ cho mục tiêu lâu dài của cách mạng; bài học về giáo dục tòan diện, học đi đôi với hành, nhất là giáo dục về lý tưởng, về phẩm chất đạo đức và lòng nhân ái; bài học về xây dựng đội ngũ nhà giáo, cán bộ quản lý giáo dục có phẩm chất chính trị cao, có trình độ chuyên môn nghiệp vụ giỏi, đặc biệt là lương tâm, trách nhiệm đối với thế hệ trẻ; bài học về xây dựng mô hình trường nội trú, về phát huy tính tích cực chủ động, sáng tạo của học sinh trong họat động giáo dục; bài học về xã hội hóa giáo dục...
Những bài học đó, nay vẫn còn nguyên giá trị và cần phát huy mạnh mẽ, sáng tạo trong nhà trường, trong họat động giáo dục.
Nhìn lại 60 năm qua, những HSMN năm xưa nay hầu hết đã già, đã nghỉ hưu, nhiều người đã chiến đấu hy sinh trên mặt trận, nhưng dù ở lĩnh vực nào, cuộc đời của họ luôn trung thành với Đảng, gắn bó với nhân dân; sống có nghĩa, có tình, có trước, có sau; luôn biết ơn nhân dân miền Bắc đã thương yêu, nuôi dưỡng, giáo dục, cưu mang trong những năm tháng chiến tranh ác liệt. Dù ở cương vị nào, họ luôn luôn phát huy bản chất, truyền thống tốt đẹp của mình, đóng góp sức lực, trí tuệ, kinh nghiệm trên tất cả các lĩnh vực trong công cuộc kháng chiến cũng như xây dựng đất nước sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng. Họ luôn luôn xứng đáng danh hiệu "hạt giống đỏ" của cách mạng mà Đảng, Bác Hồ và nhân dân đã gieo trồng.
Trần Gia