Anh Lộc kể rằng : “Hồi còn nhỏ, vào độ nghỉ hè hay dịp Tết, tôi thường về thăm ngoại ở Huế. Lần nào về, ngoại cũng xay bột trong cối đá và làm bánh cho tôi ăn. Ngày nay, không còn ai dùng cối để giã gạo hay xay bột nữa, những chiếc cối vì thế cũng dần đi vào quên lãng. Nhưng hình ảnh của ngoại bên chiếc cối đá vẫn in đậm trong tâm trí tôi. Có lẽ, sự vui thích sưu tầm cối của tôi xuất phát từ đây”.

Anh có lý khi cho rằng: Ngày trước, các loại cối giã, cối xay bằng các chất liệu đá, gỗ… là một dụng cụ đặc trưng không thể thiếu trong đời sống của mỗi gia đình Việt. Năm 2008, trong một chuyến đi mua cây cảnh ở vùng Tây Sơn, Bình Định, tình cờ anh thấy chiếc cối đá nhỏ bị vứt bỏ nơi góc vườn của một gia đình, anh đã mua nó đem về. Đó là chiếc cối đầu tiên và cũng là chiếc anh Lộc tâm đắc nhất trong bộ sưu tập hơn 1.000 chiếc cối hiện nay của mình. Anh Lộc cho biết, để có được số cối này, 5 năm qua, anh phải lặn lội khắp các địa phương trong và ngoài tỉnh… Tuy số tiền bỏ ra để mua mỗi chiếc cối không đáng là bao, nhưng công sức và chi phí cho những chuyến săn lùng cối không thể kể hết. “Do không sử dụng nữa nên những chiếc cối thường bị người dân vứt bỏ lăn lóc ở góc vườn, bờ sông thậm chí trong chuồng gà... Nhưng khi hỏi mua, nhiều người vẫn không muốn bán vì cho rằng nó là đồ cổ, được gia đình họ sử dụng qua nhiều đời. Có những chiếc cối tôi phải đi lại nhiều lần mới mua được”.

Nói về sự vất vả trong việc tìm mua cối, anh Lộc ví von mình như một nhà khảo cổ. Nhiều trường hợp, cối bị vùi lấp hay ở những nơi dơ bẩn, anh phải rất cẩn trọng vì chỉ cần một chút sơ suất sẽ làm cối bị sứt mẻ, mất đi giá trị nguyên vẹn của nó. Cối đá rất nặng, mỗi cái ít nhất cũng 40 - 50kg, cái lớn hơn 100kg; tất cả số cối mua được, anh Lộc đều đích thân chở về bằng xe máy. Theo anh “Cối đá xưa đều được đục đẽo thủ công nên về chi tiết và kích cỡ không cái nào giống cái nào. Thậm chí, có cái mang những vết lõm sâu, có thể là do người thợ đục lỡ tay trong quá trình tạo ra nó. Nhưng với với tôi, tất cả sự khác biệt và những chi tiết đó lại là sự ngẫu hứng mang tính nghệ thuật. Nhưng có lẽ, nét đẹp nhất của những chiếc cối chính là dấu ấn thời gian, một loại dụng cụ truyền thống trong văn hóa sinh hoạt của mỗi gia đình người Việt suốt hàng trăm năm”.

Anh Lộc cho biết, bộ sưu tập cối của anh đã có rất nhiều người dân và khách du lịch biết đến, nhưng phần lớn là vì hiếu kỳ. Theo anh, dù có sưu tầm nhiều cối cỡ nào mà khi khách đến tham quan chỉ với sự hiếu kỳ thì cái cối đơn thuần cũng chỉ là khối đá. Trong khi đó, mong muốn của anh là thông qua các hiện vật, người ta sẽ có một thoáng hồi tưởng đến một phần của đời sống sinh hoạt xưa… Với ý tưởng đó, hiện nay, anh Lộc đang xây dựng “Làng cối xưa”, nhằm tái hiện một phần không gian văn hóa sinh hoạt xưa với chủ đạo là những sinh hoạt liên quan đến cối đá ngay tại nhà mình.

Hữu Thành – Kim Sơn