Với diện tích khoảng 12ha, hồ Hoàn Kiếm từng có các tên gọi là hồ Lục Thủy (vì nước có màu xanh quanh năm), hồ Thủy Quân (dùng để duyệt thủy binh)… Riêng tên gọi Hoàn Kiếm xuất hiện vào đầu thế kỷ 15 gắn với truyền thuyết vua Lê Thái Tổ (1385-1433) trả gươm báu cho Rùa thần. Tuy không phải là hồ lớn nhất trong thủ đô, song hồ Hoàn Kiếm đã gắn liền với cuộc sống và tâm tư của nhiều người qua bao thế hệ. Và hơn thế, hồ gắn với huyền sử, là biểu tượng khát khao hòa bình (trả gươm cầm bút), đức văn tài võ trị của dân tộc (thanh kiếm thiêng nơi đáy hồ và tháp bút viết lên trời xanh). Do vậy, nhiều văn nghệ sĩ đã lấy hình ảnh Hồ Gươm làm nền tảng cho các tác phẩm của mình.
Nổi bật giữa hồ Hoàn Kiếm là Tháp Rùa, ngọn tháp kết hợp phong cách kiến trúc châu Âu với hàng cửa cuốn gô-tích hai tầng dưới nhưng phần mái cong giữ quy thức kiến trúc Việt Nam. Ngôi tháp được xây dựng trên một gò đất rộng khoảng 350m2, theo hình vuông có 3 tầng, tầng dưới xây rộng hơn, rồi thu nhỏ dần lên tầng trên, các mặt phía đông và tây có 3 cửa cuốn. Phía Nam và Bắc có 2 cửa cuốn nhọn ở đầu. Đỉnh 2 tầng có lan can chạy xung quanh. Bốn đầu đao đắp uốn cong dần lên vào giữa đỉnh, trên đỉnh có hình ngôi sao 5 cánh.
Với sự giao thoa giữa hai lối kiến trúc là kiến trúc Pháp và kiến trúc bản địa tạo nên nét đẹp hấp dẫn, riêng biệt của Tháp Rùa. Điều quan trọng nhất là Tháp Rùa đã, đang tồn tại không chỉ là hiện hữu mà còn là tinh thần của người dân Hà Nội nói riêng và của đất nước Việt Nam nói chung.
Bên cạnh Tháp Rùa, không gian hồ Hoàn Kiếm còn có đền Ngọc Sơn, cầu Thê Húc, tháp Bút, tháp Hòa Phong… đều là những di tích lịch sử văn hóa độc đáo của Hà Nội. Bất cứ ai khi đến với Hà Nội, kể cả du khách trong nước hay quốc tế, ai cũng muốn dành thời gian đi dạo quanh bờ hồ Hoàn Kiếm, được khám phá các di tích và trải nghiệm một không gian mang đặc trưng văn hóa ngay tại trung tâm thủ đô văn hiến.
Không gian lãng mạn bên bờ hồ Hoàn Kiếm.
Hồ Hoàn Kiếm có nhiều mảng xanh tạo không gian cho người dân và du khách dạo chơi.
Khung cảnh yên bình bên bờ hồ Hoàn Kiếm.
Tháp Rùa mang vẻ đẹp đặc trưng giữa hồ Hoàn Kiếm.
Tháp Rùa nổi bật giữa hồ Hoàn Kiếm.
Tháp Rùa là hiện hữu cho tinh thần của người dân Hà Nội nói riêng và của đất nước Việt Nam nói chung.
Vẻ đẹp lãng mạn hồ Hoàn Kiếm.
Những mảng xanh mang đến không gian lý tưởng cho hồ Hoàn Kiếm.
Tháp Hòa Phong, di tích cổ bên bờ hồ Hoàn Kiếm.
Bờ hồ Hoàn Kiếm từ lâu là điểm đến nổi tiếng cho bất kỳ ai đến với Hà Nội.
Bưu điện Hà Nội với tháp đồng hồ là hình ảnh gắn liền với hồ Hoàn Kiếm.
Phố Đinh Tiên Hoàng sầm uất chạy ngang qua hồ Hoàn Kiếm.
Đền Ngọc Sơn và cầu Thê Húc trên hồ Hoàn Kiếm.
Vẻ đẹp độc đáo của cây cầu Thê Húc.
Cổng đền Ngọc Sơn.
Cầu Thê Húc dẫn vào đền Ngọc Sơn.
Tháp Bút bên bờ hồ Hoàn Kiếm tượng trưng cho truyền thống hiếu học của vùng đất văn hiến.
Không gian linh thiêng dưới chân tháp Bút.
Nguyễn Minh Phương