Nhà khoa học vì con người, xa lánh hào quang

Trước tiếng hò reo của cả sân vận động, Giáo sư Gilbert, trong trang phục giản dị, có phần ngạc nhiên và bối rối. Quen với những cống hiến thầm lặng trong phòng thí nghiệm, đây rõ ràng là điều xa lạ với bà.

Quyết định để đời

Nhiều năm trước, khi chuẩn bị theo học tiến sĩ, Sarah Gilbert đã cân nhắc tới việc dốc hết sức lực cho khoa học. Là một sinh viên trẻ học sinh học tại Đại học Đông Anglia, bà tràn trề năng lượng với những suy nghĩ đa dạng và kinh nghiệm trong ngành. Tuy nhiên, trong quá trình học tiến sĩ ở Đại học Hull, bà nhận thấy điều này không hẳn là điều mình thích. Chia sẻ với Đài BBC đầu năm nay, bà nói: “Có một số nhà khoa học vui vẻ làm việc ít nhiều trong một đề tài suốt thời gian rất dài… Đó không phải cách tôi thích. Tôi muốn thử các ý tưởng ở nhiều lĩnh vực khác nhau. Khi đó, tôi đã cân nhắc rời ngành khoa học và làm gì đó khác”.

Tuy nhiên, cuối cùng, bà quyết định “thêm một lần nữa theo đuổi sự nghiệp khoa học… Tôi cần nguồn thu”. Chính nhờ quyết định đó mà thế giới có được vaccine ngừa COVID-19 của AstraZeneca. Dữ liệu tạm thời cho thấy loại vaccine này có khả năng bảo vệ tới 70% nhưng theo các nhà nghiên cứu, nó có thể lên tới 90% theo liều lượng điều chỉnh.

Sinh ra ở Kettering, Northamptonshire, vào năm 1962, bố của Sarah Gilbert làm việc trong ngành sản xuất giày còn mẹ là giáo viên kiêm ca sĩ opera nghiệp dư ở địa phương. Phát biểu với Radio 4, một người bạn cùng trường nhớ rằng Gilbert là một người im lặng sắt đá – một đặc điểm có lẽ giải thích cho quyết định của bà nhiều năm sau, khi tiếp tục học tiến sĩ bất chấp những hoài nghi.

Sau khi hoàn thành chương trình tiến sĩ, bà nhận việc ở một trung tâm nghiên cứu sản xuất bia, xem xét điều khiển men bia, trước khi chuyển qua làm ở lĩnh vực sức khỏe con người. Bà chưa bao giờ có ý định trở thành chuyên gia về vaccine. Nhưng tới giữa thập niên 1990, khi giảng dạy tại Đại học Oxford, bà đã nghiên cứu về di truyền của bệnh sốt rét và từ đó dẫn tới việc nghiên cứu vaccine sốt rét.

Cuộc sống của bà trở nên bộn bề hơn đôi chút khi sinh ba. Bà đã nuôi dạy con theo đúng tác phong khoa học: hết mình, trực diện và hiệu quả. Con trai Freddie ca ngợi mẹ là người luôn ủng hộ các con đi theo sở thích riêng. Cả ba đã chọn con đường riêng nhưng cuối cùng điểm đích vẫn là ngành hóa sinh ở trường đại học.

Trong khi đó, ở Oxford, Tiến sĩ Gilbert đã thăng tiến vượt bậc, thành giáo sư ở Viện Jenner danh tiếng của trường. Bà đã lập nhóm nghiên cứu của riêng mình với nỗ lực tạo nên một loại vaccine cúm phổ biến, tức là có hiệu quả chống lại mọi chủng khác nhau.

Vì con người, không vì đồng tiền

Năm 2014, bà đi đầu trong thử nghiệm vaccine Ebola. Và khi dịch MERS tấn công thế giới, bà tới Saudi Arabia để phát triển vaccine chống lại loại virus corona này. Khi thử nghiệm bước hai của vaccine này mới chỉ bắt đầu thì vào đầu năm 2020, COVID-19 xuất hiện ở Trung Quốc. Giáo sư Gilbert nhanh chóng nhận ra rằng bà có thể sử dụng cách tiếp cận tương tự.

Theo đồng nghiệp của bà Oxford, Giáo sư Teresa Lambe cho biết: "Chúng tôi đã gấp rút”. Khi các nhà khoa học Trung Quốc công bố cấu trúc di truyền của loại virus mới “vào cuối tuần, vaccine đã được thiết kế kha khá. Chúng tôi đã đi khá nhanh”.

Sự cấp bách của Gilbert trong cuộc chiến chống “tử thần” COVID-19, thể hiện qua cách làm việc không mệt mỏi của bà. Theo Giáo sư Lambe, thư điện tử tới vào lúc 4h sáng, cho thấy giáo sư Gilbert thường làm việc từ rất sớm tới khuya.

Phải mất vài tuần để tạo ra loại vaccine có khả năng chống lại COVID-19 trong phòng thí nghiệm. Sau đó, lô đầu tiên được đưa vào sản xuất hồi đầu tháng 4/2020, khi chế độ kiểm tra nghiêm ngặt hơn. Giáo sư Gilbert miêu tả quá trình này là một chuỗi những bước nhỏ thay vì một khoảnh khắc đột phá. Hồi đầu năm nay, bà Gilbert cho biết: "Ngay từ đầu, chúng tôi đã coi đây là một cuộc đua chống lại virus chứ không phải chống lại các đơn vị làm vaccine khác. Chúng tôi là một trường đại học và chúng tôi làm việc này không phải để kiếm tiền”. Bạn bè và đồng nghiệp ở trường đều miêu tả bà là người tận tâm, trầm lặng và kiên định, một người “thật sự gan góc”.

Một sinh viên của bà Gilbert chia sẻ: “Đôi khi tôi nghĩ bà ấy có thể hơi ngại ngùng và dè dặt với mọi người. Một số đồng nghiệp của tôi ở Viện Jenner hơi kiêng dè Gilbert. Nhưng khi hiểu bà rõ hơn, có nhiều thời gian bên bà, thì bà là người hoàn toàn khác hẳn”.

Khi ánh mắt cả thế giới đang đổ dồn vào Giáo sư Gilbert và một số "kiến trúc sư vaccine COVID-19", Tiến sĩ Anne Moore kể về bạn: “Bà ấy ghét chuyện này, thật sự ghét. Ý tôi là, Gilbert thuộc tuýp người của phòng thí nghiệm, không muốn bị đưa ra ánh đèn sân khấu”.